آب مجازی

سعید رهنما

سعید رهنما در آیین افتتاح کنفرانس آب مجازی عنوان کرد : عموماً تولید هر کالا یا محصولی به مقدار مشخصی آب نیاز دارد. در کالاهای صنعتی، آب صرف سرد شدن ماشین‌ آلات و شست‌ و شوی مواد اولیه می‌شود؛ در صورتی که در تولید محصولات کشاورزی، آب ـ اعم از باران، آب‌ های زیرزمینی و آب‌ های سطحی و روان‌ آب‌ ها ـ برای رشد گیاهان و تغذیه حیوانات و سیراب شدن آن‌ ها مصرف می‌شود. این آب به نام «آب مجازی (Virtual Water)» شناخته می‌شود؛ چرا که اگر چه تا پیش از مصرف در صنعت یا کشاورزی به صورت فیزیکی وجود خارجی داشته است، اما حالا دیگر به این صورت وجود ندارد، بلکه به صورت مجازی همچنان در این محصولات موجود است. آب مجازی صرفا به آب داخل محصولات کشاورزی مانند میوه‌جات گفته نمی‌شود؛ بلکه به همه آب‌ هایی که از ابتدا برای رشد گیاه مصرف شده تا به صورت محصول نهایی مصرف شود، می‌گویند؛ به عنوان مثال یک کیلوگرم گوشت گاو، به طور متوسط 13 هزار لیتر آب برای تولید نیاز دارد که به کل حجم آبی که از زمان تولید علوفه مورد نیاز برای مصرف دام تا زمان انتقال یک رأس دام بزرگ به کشتارگاه و نهایتا تحویل محصول به صورت گوشت بسته‌ بندی‌ شده به مصرف‌ کننده استفاده می‌شود، آب مجازی اطلاق می‌شود.

تجارت محصولات کشاورزی و به تبع آن آب مجازی، این امکان را می‌دهد که منابع آب در سطح جهانی صرفه‌ جویی شود. این امر ناشی از تفاوت‌ های بسیار در بازدهی آب مصرفی ـ خصوصا در بخش کشاورزی ـ در کشورهای مختلف است.
مفهوم تجارت آب مجازی بر این نظر استوار است که کشورهای فقیر از نظر آب (آب‌فقیر)، نیاز غذایی خود را به جای آنکه با ترویج کشاورزی سنتی و نابود کردن منابع آبی موجود و بسیار کم خود برطرف کنند، از طریق واردات محصولات از کشورهای غنی از آب (آب‌غنی) تأمین کنند.

تجارت آب مجازى طی دو دهه اخیر در جهان بارز شده، به نحوى که در آن به شکلى مسأله امنیت غذایى از محدوده داخلی خود کشورها به عرصه‌هاى بین‌­المللی گسترش یافته است. تولید انبوه و ارزان‌تر کالاهاى اساسى در مناطق مستعد با استفاده بیشتر از آب سبز (آب حاصل از بارندگی) و تولید محصولات گران‌ تر براى صادرات با آب آبى (روان‌آب‌ها) از جمله خصوصیاتى است که تجارت آب مجازى با خود به همراه دارد.

تبادل آب مجازی در داخل یک کشور تابعی از سیاست‌های داخلی و حمایت از الگوی کشت و تولید محصولات منطقه‌ای و پتاسیل تولید در بین مناطق مختلف یک کشور و تجارت خارجی آن نیز تابعی از سیاست‌های خارجی کشورها برای تأمین نیاز غذایی یا تجارت است.

حال که در آغاز مرحله‌­ای جدید برای تعامل با بحران آب در جهان هستیم، از تجارت آب مجازى می‌توان برای ترمیم منابع آب در مناطق خشک و نیمه‌خشک و حفظ تعادل و پایداری منابع آب بهره برد. از همین رو ضرورت دارد با توجه به اثرگذاری تجارت آب مجازی بر عملکرد و سودآوری و پایداری تولید در بخش خصوصی، جنبه­‌های مختلف آن از نظر اقتصاد، الگوی کشت، پتانسیل تولید، امنیت غذایی، اشتغال، محیط زیست و... نیز شناسایی و مورد بحث، مطالعه و بررسی قرار گیرد.

بنابراین با توجه به کمبود تجربه و مطالعه کافی در این خصوص در بسیاری از کشورها، ضرورت دارد جنبه‌­های مختلف تجارت آب مجازی طی نشست‌های مختلف تخصصی با حضور متخصصان بین‌­المللی و فعالان داخلی حوزه آب شامل بخش‌های خصوصی و دولتی، شناسایی و برنامه‌­ریزی شود.

بر همین اساس هدف این کنفرانس بر روی دو محور اصلی «ارائه و تعیین مفاهیم آب مجازی» و «تعیین سیاست‌های استفاده از آب مجازی» تدوین شده تا خروجی آن بتواند برای اجرای تجارت آب مجازی در کشورها مورد استفاده قرار گیرد.

محورهای کنفرانس آب مجازی شامل: «مفاهیم اولیه تجارت آب مجازی، چالش‌های اخیر و ضرورت‌های آن»، «تجارت آب مجازی، شیوه­‌ها، ابزارها، زیرساخت‌ها و استانداردها»، «آب مجازی و امنیت غذایی»، «نقش تجارت آب مجازی در پاسخ به بحران آب و اثرات تغییر اقلیم» و «نقشه راه آب مجازی برای کشور میزبان» است.